Overtuigingen kunnen vloeibaar zijn

Ons gedrag wordt voor een groot gedeelte beïnvloed door onze overtuigingen. Wij handelen naar onze overtuigingen en dat is onze houvast geworden. De vraag is of de overtuigingen nog steeds ‘geldig’ zijn en of overtuigingen kunnen worden bijgesteld. Dit onderstaande artikel wil ik u niet onthouden. Naar mijn overtuiging kunt u hier iets mee, of…………….

De lezing van Bas Haring (schrijver/filosoof) tijdens de jaarlijkse Willem Arondéuslezing mei 2017

Dwarsliggers, uitzonderingen en andere vreemde snuiters Laat ik om te beginnen uitleggen waarom ik “ja” zei toen mij gevraagd werd om dit jaar de Willem Arondéuslezing te geven. Ik ken Arondéus niet goed en ik ben allesbehalve een expert, maar ik ken hem wel een beetje. Ik weet dat Willem Arondéus homo was en daar openlijk voor uitkwam. Hetgeen, naar het schijnt, vrij uitzonderlijk was in de jaren twintig en dertig. Hij heeft twee relaties gehad; één met een visser en één met een groenteboer. Ik weet ook dat Arondéus kunstenaar was en later schrijver. En ten slotte weet ik vooral dat-ie actief is geweest in het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Aan dat verzet is-ie ook gestorven. Ik zie een uitzonderlijke, misschien wat eigengereide, maar sowieso autonome man. Ik hoop dat ik mij niet vergis. Maar in ieder geval wil ik, via deze lezing, een pleidooi houden voor zulke mensen. Ik hou namelijk van uitzonderlijke, eigengereide, autonome mensen. En vooral denk ik dat ze belangrijk zijn. Voor de samenleving. Vandaar dus dat ik “ja” zei. Waarom zouden eigengereide mensen belangrijk voor de samenleving zijn? Laat ik in mijn argumentatie een klein, persoonlijk voorbeeld geven. Vijftien jaar geleden heb ik een tijdje in Amerika gewerkt. In Europa mocht je toen nog roken in bars en restaurants, maar in de VS was dat verboden. Belachelijk, vond ik dat. En met mij al mijn Europese collega’s. We maakten grapjes over die vreemde Amerikanen die het normaal vonden dat je na een etentje in een restaurant naar buiten moest om koukleumend in een portiek een sigaretje te roken. Ik rookte zelf nauwelijks, maar heel af en toe, na een goed diner kon ik een peuk wel waarderen. Het niet mogen roken in restaurants schaarden mijn Europese collega’s en ik bij de verzameling achterlijke Amerikaanse gewoontes zoals het wel mogen schieten op indringers, het niet geloven in de evolutietheorie, en overdreven preutsheid. In minder dan tien jaar is dit compleet veranderd. Steek nu een sigaret op in een Nederlands restaurant en je bent een paria. Ik heb onlangs meegemaakt dat iemand dat, vermoedelijk onbewust, probeerde maar voordat de sigaret brandde werd-ie van alle kanten ziedend tot de orde geroepen. Blijkbaar kan dat. Blijkbaar kan een 2 overtuiging die de meeste mensen delen in een korte omslaan naar een compleet andere overtuiging. Ik wil de Tweede Wereldoorlog – waarin Arondéus dus verzet pleegde – niet te zeer benadrukken, maar het is duidelijk dat het meest pijnlijke van die oorlog een overtuiging was die vrij rap gedeeld werd door een heleboel mensen. Grote delen van de samenleving hadden in weinig tijd de overtuiging gekregen dat alle misère te wijten was aan een klein aantal minderheden. Jammer genoeg. Maar blijkbaar zitten overtuigingen zo in elkaar. Grote “overtuigings-veranderingen” kunnen snel gaan, maar ook langzaam en terloops. Toen ik op de basisschool in de derde klas zat – de huidige groep vijf – probeerde mijn juf de verschillen tussen de eerste, de tweede en de derde wereld uit te leggen. De eerste wereld kenden we: dat waren wijzelf. Plus de landen waar we op vakantie gingen: Duitsland, Frankrijk, Spanje, Italië; dat soort landen. De derde wereld kenden we ook. Van beelden op tv. Arme mensen die weinig te eten hadden, slechte huizen, een puinhoop. Maar de tweede wereld – dat waren de landen achter het toenmalige IJzeren Gordijn – die begrepen we niet zo goed. “Daar zijn de mensen armer dan hier,” probeerde de juf uit de leggen, “maar minder arm dan in de derde wereld.” Het hielp niet veel. Hoe arm dan? Vroegen we ons af. “Nou, zo arm,” zei de juf, “dat daar zowel de vaders als de moeders moeten werken.” Dat was, in onze optiek, flink arm. Kinderen met twee werkende ouders heetten “sleutelkinderen”, en daar had je medelijden mee. Dat is nu, veertig jaar later, compleet anders. Twee werkende ouders is de norm. Zonder dat we ons daar bewust van zijn geweest is een overtuiging langzaam compleet omgedraaid. Overtuigingen zijn anders dan feiten. Overtuigingen zijn vloeibaar en feiten zijn en staan vast – hoewel de recente uitvinding van “alternatieve feiten” de feiten wel aan het wankelen heeft gebracht. Over overtuigen kan men van mening verschillen; bij feiten gaat dat een stuk lastiger. “Mening” en “overtuiging” beteken zelfs ongeveer hetzelfde. Er zijn mensen die de overtuiging hebben dat ongelijkheid in de samenleving een zegen is, terwijl anderen de tegenovergestelde overtuiging hebben. Er zijn mensen met de overtuiging dat vluchtelingen het best daar waar ze vandaan komen geholpen kunnen worden, terwijl anderen ervan overtuigd zijn dat we ze beter hier kunnen helpen. Over dit soort, elkaar tegensprekende overtuigingen, vindt vanzelf een debat plaats. We zijn het immers niet met elkaar eens. Maar er zijn ook 3 overtuigingen waarover we het (bijna) allemaal wel eens zijn. Als je een acht kunt halen is een zes onvoldoende; je eigen kinderen, zelfs als ze nog niet bestaan, zijn belangrijker dan vreemdelingen die ver weg wonen maar die wel al bestaan; het is erg wanneer plant- en diersoorten uitsterven; pedofielen zijn criminelen. Stuk voor stuk overtuigingen waar velen zich achter kunnen scharen. Maar ook deze overtuigingen zijn “vloeibaar” en waar noch onwaar. Alleen is er geen natuurlijk debat over zulke overtuigingen. We zijn het immers met elkaar eens. Toch moeten ook deze overtuigingen bevraagd worden. Want misschien krijgen we er later spijt van. En daarom zijn dwarsliggers nodig, vreemde snuiters; of autonome, eigengereide mensen. Waar komen overtuigingen vandaan? Ik onderscheid hier even drie bronnen. Eén: je krijgt ze van anderen. Zo werkt het vaak. Als klein kind weet je weinig en vind je nog niks. Je ouders bepalen wat je normaal en vreemd vindt. Wat later krijgen klasgenoten ook die rol, en weer later de rest van de wereld. Precies als gevolg hiervan zijn overtuigingen zo vloeibaar. Met overtuigingen is het als met de wave in een voetbalstadion. Als voldoende mensen meedoen, dan doet na een tijdje bijna iedereen mee. Bron nummer twee: een externe bron. Meestal een of ander boek van, vaak, religieuze aard. Het boek bepaalt wat je ergens van moet vinden en daarmee is de kous af. En ten slotte bron drie: je kunt ook zelf nadenken en je eigen meningen en overtuigingen vormen. Het moge duidelijk zijn dat uitzonderingen, autonome, eigengereide mensen zich vaak baseren op deze bron. Alleen door zelf na te denken ontstaat er tegenwicht tegen overtuigingen die vanzelfsprekend lijken en gedeeld worden door de massa. Zelf nadenken is niet makkelijk. Vooral omdat we al zo beïnvloed zijn door overtuigingen van anderen; hoe gaan we die vergeten? Jonge mensen hebben hier vaak wat minder last van. Die lezen nog geen kranten en kunnen nog “vers” in onderwerpen staan. Ik heb kinderen wel eens gevraagd wat ze van kinderlokkers vinden, en wat ermee moet gebeuren. Hun oordeel was opvallend rationeel en mild. “Als zo’n kinderlokker er niks aan kan doen dat-ie op kinderen valt, dan is het onterecht om hem te straffen. Aan de andere kant wil ik ook niet dat-ie mij, of andere kinderen, meelokt zijn huis in. Misschien moeten we kinderlokkers daarom maar in een omheind park stoppen. Een soort van vakantiepark waar het prima toeven is, maar waar ze ook geen kwaad kunnen.” Een grappig plan, en het laat zien dat wij in 4 onze oordelen en overtuigingen al zo gekleurd zijn dat we nauwelijks nog in staat zijn ze te betwijfelen. Zelf nadenken is niet alleen lastig, het is ook confronterend. Het doet je realiseren dat er geen absoluut houvast is. Je kunt niet op anderen vertrouwen. Er is geen boek. Je hebt alleen jezelf. Bovendien is zelf nadenken hartstikke inefficiënt. Het is als het steeds opnieuw uitvinden van het wiel. Waarom zou je zelf ergens over nadenken als anderen dat al voor je hebben gedaan? Toch kunnen alternatieve overtuigingen alleen maar ontstaan door zelf na te denken. Dan maar lastig en inefficiënt. Bovendien beweer ik niet dat iederéén als een Willem Arondéus uitzonderlijk moet gaan zitten wezen. Ik beweer dat we de autonome, eigengereide uitzonderingen moeten koesteren. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Zeven jaar geleden begon een man bij de Dodenherdenking op de Dam plotseling te schreeuwen. Compleet ongepast, omdat je dan, en in het bijzonder daar, twee minuten stil hoort te zijn. Mensen reageerden geschokt, de aanwezige koninklijke familie vluchtte Hotel Krasnapolsky in, en de man, die bekend werd als “de Damschreeuwer” werd publiekelijk en juridisch zwaar veroordeeld. Maar wat had-ie nou gedaan? Iets ongepasts. Flink ongepast, maar feitelijk was de damschreeuwer gewoon een vreemde snuiter. Een rare vent die aandacht trok en een gevoelige snaar raakte. Nou wil ik niet per se beweren dat we damschreeuwers moeten koesteren. Maar bij het koesteren van vreemde snuiters hoort ook dat we wat meer open voor hen staan; hen niet al te zeer en te snel veroordelen. En wat moet je zelf, wanneer je, zoals Willem Arondéus, merkt dat je anders tegen onderwerpen aankijkt dan anderen. Andere overtuigingen hebt. Dan moet je je niet van de wijs laten brengen. Die anderen weten het namelijk ook niet. Maar vooral moet je de hoon van anderen kunnen trotseren. Willem Arondéus was bevriend met (toen) bekende Nederlanders als Martinus Nijhoff en Adriaan Roland Holst, en kreeg belangrijke opdrachten zoals het maken van een wandschildering voor het Rotterdamse stadhuis. Arondéus zal toch wel een redelijk bekend persoon zijn geweest. En om dan publiekelijk homo te zijn; daar moet je sterk voor in je schoenen staan. Toen. Ten slotte, om zoals Willem Arondéus autonoom en eigengereid te zijn moet je af en toe zélf nadenken. Niet luisteren naar wat anderen vinden maar zélf je mening of overtuiging vormen. Dat is niet makkelijk, en dat is vooral niet gebruikelijk (meer). 5 Het eerste wat mensen doen wanneer hun om een mening gevraagd wordt, is het raadplegen van andere meningen. Via sociale media of wat dan ook. We staan continu in contact met anderen en baseren ons op hen. Maar trek je af en toe terug. Maak een wandeling door het bos, of waar dan ook. Een plek zonder laptop of bereik. En denk na. Zet je gedachten op een rij en ontdek wat je zelf ergens van vindt. En zoek daarna op hoe jouw premature, zich ontwikkelende overtuiging zich verhoudt tot die van anderen. De kans is groot dat je precies hetzelfde hebt bedacht als de meesten. Daar is niks mis mee. De kans dat je iets heel anders denkt dan de rest is niet zo groot. Maar op zijn minst heb je eigen overtuiging ontdekt en ontwikkeld. Dat is ook wat waard. Maar het kan zijn dat je wél iets uitzonderlijks vindt. Een andere, dwarsliggende overtuiging. Neem hem serieus. Hij is misschien belangrijk.